Philosophy of mind en de kerk

De mens is beeld Gods. En wat is er dan een opmerkelijke parallellie: er zijn drie soorten visies binnen het mind-body denken, binnen de ‘philosophy of mind’: ten eerste de materialisten, dus monisten. Zeg maar de ‘wij zijn ons brein’ aanhangers. Dan Cartesiaanse dualisten; en dan compositie-denken uit de Middeleeuwen, een specifieke vorm van het op Aristoteles teruggaande vorm-materie denken. De mens is dan een compositie van ziel en lichaam. De ziel is hier de ‘vorm’ van het lichaam, ‘forma substantialis’. Een forma die aan de materie vorm geeft en finaliteit. Finaliteit in bewegen, leven, sensitiviteit. Een vorm die het hele lichaam doordesemt. Drie groepen posities dus:

• materialisten
• dualisten
• compositie-denken

Nu komt het: al die denkers zoeken naar een metafoor voor hun filosofische positie. Hoe leg ik het uit aan leken? Aan mezelf? Welk beeld bepaalt mijn onderzoeksprogramma? Dat is voor de materialisten de computer, ze vergelijken de mens met een computer. Gedachten zijn uiteindelijk stroompjes in de hersenen. Voor de dualisten zijn het de beest-automaten uit de tijd van Descartes: mechanische beesten. Of het mechaniek van een molen. Daarmee vergeleek Descartes het: ons lichaam was een machine en de geest of ziel zetelde in de pijnappelklier en bestuurde het geheel. Vanuit die cockpit zeg maar.

Wat is het beeld voor het compositie-denken? Dan moet je denken aan de relatie tussen Christus het hoofd en zijn gemeente het lichaam. Dat is een zelfde compositie, een zelfde twee-eenheid. Zoals God ons in Christus als zijn lichaam bezielt, zo bezielt onze geest ons lichaam. Onze geest bezielt ons lichaam, geeft het leven en sensitiviteit en richting. Zo bezielt Christus zijn lichaam: geeft het leven en sensitiviteit en richting. Zoals wij van ons lichaam houden, houdt Christus van zijn lichaam. Er is een diepe doordringing: de ziel is overal met het lichaam, doordesemt heel het lichaam. Zo is het ook met Christus, wij leven in Hem. Anders dus dan de Cartesiaanse dualistische relatie: daar doordesemt de geest het lichaam niet. Daar is het kil. Niets van wat Luther zo mooi zei: de Geest is in ons zoals vuur metaal doorgloeit. En het is ook anders dan bij het materialisme, daar zijn lichaam en geest van dezelfde substantie, monisme noemen we dat. Dat zou betekenen dat wij God worden, het zelfde wezen zijn als Hij. Maar we blijven altijd twee, Hij God, wij mens. En die samen in een hechte twee-eenheid. Prijs de Heer. En wat een mooi onderwijs geeft Hij ons in het landschap van de moderne philosophy of mind! Zo wijst Hij ons de weg in ons denken over de kerk en Hij wijst de dwaalwegen heel duidelijk aan.

• materialisten – computer
• dualisten – een ziel in de pijnappelklier die een mechanisme bestuurt
• compositie-denken – beeld van de relatie tussen Christus het hoofd en de gemeente

Niet-christenen kunnen toch ook goede mensen zijn?

Deze vraag hoor je vaak. Vaak stellen christenen de vraag voor mijn gevoel en uiteraard denken eerste generatie niet-christenen dat het inderdaad kan. Of tweede generatie niet-christenen zich dit soort vragen nog stellen weet ik eigenlijk niet. Ik houd me in wat volgt nu even bezig met het antwoord van christenen.

Je hebt dan twee groepen: de ene groep zegt ja, de ander nee. Als je bij de eerste groep hoort, de groep die zegt dat niet-christenen ook goede mensen kunnen zijn, dan weet je bijna zeker dat je kinderen eerste generatie niet-christenen zullen zijn. Voor hen valt dan de reden om christen te zijn namelijk weg. Hoop gedoe voor niets (tenzij je een hele diepe natuur bent die niet zonder de bron van levend water kan, maar dat is altijd een minderheid geweest). Dan de tweede groep. Op de vraag of niet-christenen ook  goede mensen kunnen zijn zeggen ze ‘nee’. Hier spant het erom of je zelf wel christen bent. Waarom?

Want: hoezo ook? Het klinkt nogal aanmatigend: dat zij die buiten zijn ook goede mensen kunnen zijn! Zijn christenen het zelf dan zo vanzelfsprekend? Als we eigenlijk bedoelen dat wij fatsoenlijke mensen zijn, hoe durven we dan te beweren dat niet-christenen dat niet zouden kunnen zijn? En als het om meer gaat dan fatsoen, als het gaat om werkelijk goed zijn, waarom herinneren we dan niet wat Jezus zei: ‘niemand is goed, dan God alleen?’ En  Micha die zegt: ‘De deugdzaamste van hen is als een doornstruik, de oprechtste is erger dan een stekelhaag.’ (Micha 7)  Als je het werkelijk hebt over echt goed zijn, niet over alleen maar fatsoen – belangrijk genoeg  trouwens –, dan zeg je niet zo makkelijk ‘ook’.

Wat trilt er dan mee in dat goed, dat Bijbelse tof? De diepste vorm van secularisering is dat de ethiek tegenwoordig als vanzelfsprekend horizontaal wordt beleefd. Door christenen en door niet-christenen. Je bent goed als je je plichten tegenover de medemens en jezelf op een verantwoordelijke, eerlijke manier vervult. Maar dat is niet het beeld wat op ons afkomt vanuit het geloof. Daar heeft je Maker de eerste rechten. Goed-zijn ontvouwt zich ten eerste in de relatie met je Schepper. In het hem alle eer geven, hem liefhebben met heel je hart, heel je ziel en al je kracht. Niet omdat Hij dat nodig heeft: in dat opzicht kan zijn eer niet geschonden worden. Hij lijkt niet op een narcistische dictator of president. Maar omdat wij alleen in die liefdevolle, aanbiddende relatie tot onze ware bestemming komen. Dan worden we ook zelf een bedding van vreugde, vrede en licht.

Dus laat dat woordje ‘ook’ maar weg. Ik geloof dat niet-christenen fatsoenlijke, vriendelijke, verantwoordelijke mensen kunnen zijn, net zoals ik dat zelf al struikelend probeer. Ik geloof niet dat niet-christenen goede mensen kunnen zijn. Ze erkennen namelijk dat recht van hun Schepper niet, noch de liefde van hun Verlosser. Maar ik geloof ook niet dat ik zomaar een goed mens ben. Ondanks dat ik alles van hem heb gekregen – het hem mogen kennen! –  leef ik niet in zuivere gerichtheid op hem, blokkeer ik die bedding die bestemd was voor zijn licht en vrede. Ik ben alleen goed vanuit de goedheid van Jezus die in mij leeft. Want ‘niemand is goed, dan God alleen.’

Ik heb begrepen dat er een bestseller is geschreven met de titel ‘De meeste mensen deugen’. Ik heb geen tijd het te lezen, of beter, ik maak er geen tijd voor vrij. Want het is een boek van een eerste generatie niet-christen en zoals ik zei, zij beantwoorden de vraag of ze zonder God toch goed kunnen zijn altijd met ‘ja’. Anders hadden ze God wel vastgehouden. Ik gok dat het dus ook in dit boek zal draaien om ‘horizontaal deugen’. Dat we echter goed-zijn, ‘deugen’, ten eerste moeten ontvouwen tegenover onze Schepper zal vermoed ik buiten beeld zijn. In dat geval is het boek meer van het zelfde. Maar waarschuw me als ik mis zit, ik hoop het van harte!

Lachspiegels

In de 19de eeuw gingen we geloven dat nationaliteit de ware gemeenschap schept. Toen wilden de internationale kameraden ons laten geloven dat de arbeidersklasse echte gemeenschap biedt. Toen dat verdampte was er de liberale illusie dat echte gemeenschap eigenlijk overbodig is: we zochten zonder het zelf echt te merken de ware gemeenschap in de afwijzing van iedere diepere vorm van gemeenschap. ‘Doe je eigen ding en voeg je in de massa van consumenten!’ Maar de leegte en schraalte hiervan begint ons op te breken. Je merkt het aan onze jeugd: hun stress en prestatiedrang. Ooit was burn-out iets voor ‘mid-life’, nu is het iets van twintigers. Hele groepen gaan dus weer teruggrijpen op het idealiseren van nationale gemeenschap als identiteit. Of identiteit door ‘wij-zij’. Je kon er op wachten. Waar vinden wij gemeenschap? Of is diepere gemeenschap onnodig? Is het gemeenschappelijk consumeren genoeg?

Ja, gemeenschap voor mensen is nodig zoals voor een vis het water. Er is echter maar één ware gemeenschap, die is in Christus. Daar vinden wij onze identiteit, in zijn gekruisigd lichaam en in zijn Opstanding. In de liefde van de Vader, de Zoon en de Geest vinden wij onze gemeenschap. Niet tegenover Israël, als hoogmoedige, eigenstandige kerk van Constantinopel, van Rome, Genève of Azusa street Los Angeles, maar als een nederige, wilde loot, geplant in de edele olijf van Israël en haar Messias (Rom. 11). Alle andere gemeenschappen blazen een deel-element van je ware zijn op tot je ware identiteit: het zijn lachspiegels. Nationale identiteit? Arbeidersgemeenschap?  Lachspiegels. Ook Constantinopel, Rome, Genève en Azusa street. Maar allemaal minder onschuldig dan lachspiegels op de kermis.

Pasen

Pasen, de dood gehackt door het programma van Gods liefde in Jezus Christus.

Wij moeten van onszelf bevrijd worden

Wij moeten bevrijd worden van onszelf. Het boeddhisme zegt en belooft dat je ooit je zelf totaal en absoluut zult verliezen. Maar dat moet je wel zelf doen, er is immers niemand anders voor je die dat zou kunnen doen. Het Christendom zegt en belooft dat je jezelf slechts voor een bepaald aspect zult verliezen: de ‘homo incurvatus in se’, zoals Luther dat zei, de ‘naar zichzelf gekeerde mens’. Dat alle lijnen toch altijd weer terugbuigen naar jezelf, het gretig ‘ik’. Daarvan bevrijd worden kun je niet zelf, dat moet een Ander voor je doen. Herlees nog eens de sublieme scene in ‘De reis van het drakenschip’ uit de Narnia serie: dat Eustaas wordt gewassen in het water en uiteindelijk zijn drakenhuid kwijtraakt. (Zit niet in de film, helaas!) Een meesterlijk beeld van de christelijke manier waarop wij bevrijd worden van onszelf. Eustaas is veranderd in een draak en wil dat in een poel weer kwijtraken. Beeld van het doopwater? Maar hoe vaak hij zijn drakenhuid er ook afstroopt, die huid komt steeds weer terug. Dan komt de leeuw Aslan en doet het voor hem. Het doet dan veel meer pijn, maar het resultaat is blijvend.

Linkje: Doopdienst

Ik had een doopdienst waarin het in de preek ook precies hier over ging: preek begint na 50 minuten (oef, we begonnen te laat met de dienst zelf, liep wat uit dus). Tekst was Hand. 2: 37, eind van de eerste Pinksterpreek van Petrus.

Nineveh, Jonah and our centres of power

If I were a farmer living in the vicinity of the White House or Westminster (okay, there aren’t any, but just imagine) I in fact would have to take my livestock, some goats and cows, and march on Washington or London. I would go to these centres of chaotic, messy, governmental power, where at this very moment Western democracy is crumbling down overtly. And there, I would just fast. Fast with my cows and goats, not allowing them to drink or graze. That’s what Nineveh did in the famous story of Jonah: they repented, the inhabitants together with all the animals. Even the cows and goats participated in repentance! Do we? And our parliaments, the mirror image of the people they represent?

Kraters in de samenleving

Ooit zeiden de heidenen en tegenstanders van het christelijk geloof: ‘Maar zie hoe die christenen elkaar liefhebben!’ Keizer Julianus de afvallige (331/2 – 363 na Chr.) wilde terug naar het heidendom en probeerde de opmars van het christendom in de kiem te smoren. Maar hij was pragmatisch genoeg om één ding te begrijpen: we moeten hun naastenliefde wel kopiëren, want anders gaan wij het met onze oude goden nu niet meer redden!

Het SCP zei deze week (dec. 2018): ‘Over het christendom dat langzaam verdwijnt moeten we niet luchtig doen. De christenen zijn de grote mantelzorgers, vrijwilligers en gulle gevers van onze samenleving. Als het christendom hier verdwijnt, verschijnen er grote kraters.’ De tijden van Keizer Julianus zijn terug, het SCP echoot in wezen zijn woorden: als we hun gedrag niet kopiëren vallen er kraters! Lees bijvoorbeeld ‘Dominion’ van Tom Holland.

Waarom gelooft niet iedereen, als Hij almachtig is?

Laten we voor een antwoord op deze vraag beginnen bij de gevallen schepping. De 17^deeeuwse wiskundige Blaise Pascal zei dat de zondeval het enige dogma van de kerk is dat je empirisch kunt waarnemen. Kijk om je heen, durf te kijken: ‘de mens is voor de mens een wolf’ (homo homini lupus, Latijns gezegde uit 2^de eeuw v.C.). In Genesis 3 wordt dit beschreven als het gevolg van een fatale breuk tussen God en mens, als de consequentie van een alles verwoestende vervreemding van de bron van leven. En de kern van die breuk is het wantrouwen in het hart van de mens richting God. De slang fluistert Eva in dat God een jaloerse, narcistische God is die er niet tegen zou kunnen dat de mens ook kennis van goed en kwaad verwerft. De breuk is het wantrouwen in het hart van de mens, dat is de bron van onvrede, jaloezie, doodslag en wanhoop.

God gaat dat herstellen, dat is het vervolg van de Bijbel na Genesis 3. En nu kunnen we die vraag beantwoorden: als God echt almachtig is, waarom heeft hij het niet zo gemaakt dat iedereen in hem gelooft? Denk daarvoor eens aan het Nederlandse leger in Afghanistan: ze wilden niet in de eerste plaats met brute militaire overmacht hun gezag opleggen, maar de ‘hearts and minds’ van de wantrouwige bevolking winnen. Zo wil God het ook, maar dan echt. In de mens heerst wantrouwen, verzet en rebellie. Maar dat gaat Hij niet te lijf zoals de dictators van alle tijden: Stalin, Putin. Die draaien elk verzet de nek om. Met angst en ‘laarzen die dreunend stampen’ zorgde Stalin ervoor dat ‘iedereen in hem geloofde’. Maar God wil de ‘hearts and minds’ winnen. Hij wil geen kadaver gehoorzaamheid maar het herstellen van de band van liefde en vertrouwen. En daarvoor komt Hij in de persoon van Jezus. In die gestalte wil Hij zelfs tot het uiterste gaan. Ja, Hij toont zijn Almacht. Maar waar? Aan het kruis. Johannes zegt dat God juist daar zijn grootheid heeft getoond (Joh. 17: 1). Zo wil God de ‘hearts and minds’ winnen: dat wij uit berouw en liefde Hem groot maken en eren. Aan het kruis wordt duidelijk hoe God zijn almacht inzet. Hij heeft geduld en geeft zijn eigen leven, totdat eens ‘in de naam van Jezus elke knie zich zal buigen, in de hemel, op de aarde en onder de aarde.’ (Fil. 2: 10).

Dolgedraaide deugden

De schrijver Chesterton zei: ‘The modern world is full of the old Christian virtues gone mad.’ Oftewel: ‘de moderne wereld is vol van de oude Christelijke deugden die zijn dolgedraaid.’ Dolgedraaide deugden! Hij gelooft zelfs dat deze deugden in de wereld meer kwaad doen dan ondeugden. Ondeugden herkennen de meeste mensen en de meeste mensen stellen zich dan te weer. Maar dat ligt anders bij dolgedraaide deugden.

Ik wil het met u hebben over een denkbeeldig gezin in een echtscheiding. Ik heb niemand, maar tegelijk juist heel veel mensen voor ogen, want dit is uit leven gegrepen. We leven immers in een tijd waarin zeker 1/3 van de huwelijken in een scheiding eindigt. Kijk dus wat u kunt herkennen; en oordeel of er waarheid schuilt in wat ik zeg. Ik ga twee dolgedraaide deugden benoemen aan de hand van dit voorbeeld. En ik neem als tekst het grote gebod van Jezus: Mt. 22: ‘Meester, wat is het grootste gebod in de wet?’ Hij antwoordde: ‘Heb de Heer, uw God, lief met heel uw hart en met heel uw ziel en met heel uw verstand. Dat is het grootste en eerste gebod. Het tweede is daaraan gelijk: heb uw naaste lief als uzelf.

Terug naar het denkbeeldig gezin in een echtscheiding: ze hebben beide een best leuke baan; huisje; drie kinderen tussen 6 en de 11. Maar zij (laten we eens een ‘zij’ nemen) zegt uitgekeken te zijn op de ander. Ze voelt al jaren niets meer.
Goed. We moeten ons eerst afvragen: drinkt hij, slaat hij, misbruikt of mishandelt hij de kinderen? Nee, dat allemaal niet: dit is een man die beantwoordt aan de beschrijving van ‘een verantwoordelijk persoon’. Er is niets aan hand: hij heeft zo zijn fouten en vervelende trekjes waar je je aan kunt ergeren, maar hij heeft ook leuke kanten. Hij wil zelfs alles doen om het huwelijk te redden, bijvoorbeeld in therapie gaan. Geen reden dus om te zeggen: ik moet deze relatie nu verbreken.
Nee, dat is het dus allemaal niet: zij is gewoon op hem uitgekeken, voelt geen liefde meer. Op deze wijze verbreken vrouwen (en natuurlijk net zo goed mannen!) een huwelijk met drie kinderen. Ze zien dat kinderhart breken en toch doen ze dat! Hoe kan iemand dat voor zijn of haar geweten rechtvaardigen?

Dat kan en dat zit hem in dat éne zinnetje: de moderne wereld is vol van de oude Christelijke deugden die zijn dolgedraaid. Ze kan het rechtvaardigen met twee deugden die zijn ontdekt door Christendom, maar die van het Christendom zijn losgemaakt: de deugd van authenticiteit en die van het luisteren naar je gevoel.
Deze twee deugden zijn er niet altijd geweest. Ik begin even in de oude Griekse wereld: denk aan filosofen als Plato en de Stoa – daar komt het woord ‘Stoïcijns’ vandaan. In de oude Griekse wereld was de mens ingeklemd tussen zijn verstand en zijn lagere driften. De gevoelens hoorden daar bij de lagere driften. Dat waren dus zaken waar een volwassen mens niet naar moest luisteren: Stoïcijns. Gevoelens waren nog niet ontdekt als een positieve bron, je regelde je leven naar de wetten van het verstand. En authenticiteit was nog helemaal niet ontdekt: het idee dat je echt jezelf moet zijn en dat je dus geen rol moet spelen die de maatschappij je opdringt. Dit zijn twee zaken die door het Christendom zijn ontdekt: dat gevoelens een positieve kant kunnen hebben en dat er dus ook naar geluisterd kan worden. En dat er meer is dan leven naar de wetten van het land en de religie, dat je geel rol hoeft te spelen. Omdat er authenticiteit is in religie, iets wat jouw diepste kern echt raakt! Dat je geen rol speelt, als je God aanbidt, maar werkelijk pas jezelf wordt als je oog in oog met Hem, met Jezus de Messias staat. Allemaal ontdekt omdat die twee deugden loten aan de boom van de liefde waren. De positieve kant van gevoelens, en authenticiteit: vruchten van liefde, vruchten van Mt. 22. Maar ze werden er van losgemaakt: ze gingen zich voordoen als het enig ware. Tegenwoordig handel je goed als je maar naar je gevoelens luistert en zo probeert je authenticiteit te bewaren. Maar ooit waren beide deugden verbonden aan de liefde waar ze uit voortkwamen, en richtten ze het hart op God en de naaste.

Terug naar onze moeder: waarom handelt ze zo? Omdat de moderne cultuur haar zegt dat de hoogste waarde haar authenticiteit is. Je mag toch niet bij een man blijven waar je niets meer voor voelt? Kun je een leugen leven? Ze scheidt dus omwille van de deugd! Zo kan ze (of hij!) rechtvaardigen dat ze haar man en haar kinderen …. breekt.
Maar wat is liefhebben? Een gevoel? En is dus die liefde er niet meer bij die vrouw? Maar volwassen liefde – ik spreek nu niet over verliefdheid: dat is ook iets positiefs, maar daar heb ik het nu niet over – volwassen liefde is niet in de eerste plaats een gevoel (al zal dat er natuurlijk wel vaak bijkomen): liefde is de standvastige wil om voor een ander het beste te willen. Dat hebben we geleerd bij Jezus aan het kruis. Dat is het voorbeeld van echte liefde: zijn standvastige wil (Getsemane!) om voor de ander het beste te willen.
Tja: als we het zo bekijken, wat kunnen we dan tegen die vrouw zeggen? Ze heeft geen gevoel meer, maar betekent dat dan dat het onoprecht is om door te gaan met het huwelijk? Liefde is niet dat jouw gevoel verwarmd moet worden, maar het is de standvastige wil om voor een ander het beste te willen. Liefde is een doe-woord, zeggen ze wel eens. Liefhebben is een werkwoord! En naar de kinderen toe: als je scheidt dan zal je vast veel gevoel houden voor je kinderen; en je zult ze dat ook elke keer tot tranen toe vertellen. Maar liefde is de standvastige wil om voor een ander het beste te willen. En als we die definitie hanteren, vraag ik me af of ze wel zo veel liefde voor ze had. Is het het beste voor kinderen, dat hun hart gebroken wordt? Deze vrouw is misleid door ‘dolgedraaide deugden’.
De deugden authenticiteit, vrijheid, luisteren naar je gevoel, eerlijkheid, het belang van individualiteit: in de moderne wereld zijn ze alle in opstand gekomen tegen de bron waaruit ze voortkwamen, de liefde van Christus. The old Christian virtues gone mad! Wat is ware liefde? Niet in eerste plaats gevoel; liefde is de standvastige wil om voor een ander het beste te willen. En wat is uiteindelijk het beste voor elk ander? Dat die God liefheeft met heel zijn hart, heel zijn ziel, en heel zijn verstand. Met die visie op liefde kan het in het huwelijk zo maar gebeuren dat je gevoel na verloop tijd – eerst was het koud geworden – weer mee gaat doen. Probeer het, zoek er naar, ga in gesprek, in gebed als je gelooft. Het is duizenden echtparen overkomen: dat ze door de woestijn heen moesten, een woestijn waarin ze zelf gelouterd werden. Ze hebben daar pas geleerd wat echte liefde is.

De last van een familie

Het staat natuurlijk weer terecht bol van de bezinning rond Luther in dit saillante  gedenkjaar van een half millennium na 1517! We hebben moeite als christenen met Luthers antisemitische uitspraken – of misschien beter: anti-judaïstische uitspraken. Men kan daar een goed geïnformeerd gesprek over hebben; daar zal bijvoorbeeld ter sprake komen dat tot aan 1933 de latere, venijnige geschriften van Luther niet werden herdrukt, alleen zijn vroege, goedaardige geschriften. Pas na 1933 hebben de Nazi’s de latere, anti-judaïstische geschriften van Luther geplunderd voor hun ongetemde haat en blinde moordzucht vanuit hun rassenwaan. Maar hoe kundig je historisch ook over Luther spreekt, nog kom je volgens mij tot de conclusie: dit kan niet en we hebben ons te schamen. Dat is de last van een familie, een geestelijke familie. Wij zijn één met hem en we schamen en bezinnen ons.

Elke keer valt me weer op dat als je geen echte familie hebt, je je ook niet hoeft te schamen. De seculiere wereld verkeerd in die positie: geen familie. Alles is absoluut los zand. De filosoof Heidegger was meeloper met de Nazi’s, lid van de partij, maar dat is dan zijn fout. Je schaamt je niet, want je bent zijn broeder niet, er is niets dat je echt met hem verbindt. Sartre moet zich schamen vanwege zijn naïviteit wat betreft Stalin; maar welke existentialistische nazaat schaamt zich voor hem? Het feit dat Marat, Danton en Robespierre hun duizenden hebben uitgemoord is vreselijk, maar deze mannen hebben geen moderne familieleden die zich voor hen zouden kunnen schamen. Ik heb in 1993, bij het ‘bicentennial’ van de grote terreur, niemand gehoord die zich verantwoordelijk voelde voor Marat, die zich voldoende één wist met hem. Seculier denken bevrijdt je van familie waarvoor je je moet verantwoorden. En filosofen uit het verleden, met hun duistere kanten, die veroordeel je gewoon: ‘Heidegger heeft niet gezien dat….’.

We hebben ten eerste een familieband van vreugde, het is een geschenk. We zijn echt één in Jezus. Zo zijn we één met Luther, met elkaar, met de kerk van alle eeuwen en plaatsen. Die vreugdeband in Christus moet ons in staat stellen om ons eerlijk te schamen. Ten eerste natuurlijk voor je eigen zonde. Maar ook voor die van een broeder van ons, een half millennium eerder.  Peccavimus.